Madaniy determinizm

Madaniy determinizm (inglizcha cultural determinism; nemis kultureller Determinismus) — bu inson xatti-harakatlarini faqat ijtimoiy-madaniy sabablarga koʻra tushuntirish^[1], madaniyat bizning kimligimizni hissiy va xulq-atvor darajasida belgilaydi. Shuningdek, jamiyatdagi tuzilmalar va institutlar iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy shakllanadi, degan ishonch.

Madaniy determinizm ikkita asosiy omildan shakllanadi: irq va din . Inson va uning oʻziga xos madaniyatini shakllantirishda mafkura, muhit, ob-havo sharoiti ham katta rol oʻynaydi. Madaniy determinizm vaqt oʻtishi bilan xulq-atvor namunalarining uzluksizligini taʼkidlaydi, chunki oʻrganilgan xatti-harakatlar avloddan keyingi avlodga oʻtadi^[2]. Madaniy determinizm insoniyat tarixi davomida madaniyatlar va tsivilizatsiyalarning koʻp xilma-xilligini yaratuvchi sabablarni tavsiflaydi.

Ijtimoiy rivojlanish nazariyasida bir element barcha qolganlarini belgilovchi omil deb hisoblaydigan bir qancha qarashlar mavjud. Eng mashhurlaridan biri K. Marksning iqtisodiy determinizm nazariyasidir. Ishlab chiqarish vositalarida shaxs yoki sinfning roli dunyoqarash va madaniy rollarni belgilaydi.

Madaniy determinizm tushunchalarini koʻrib chiqishning yana bir usuli — uni atrof-muhit determinizmi gʻoyasiga qarama-qarshi qoʻyishdir. Oxirgi hodisa jismoniy dunyo oʻzining barcha cheklovlari va doimiy oʻzgaruvchan elementlari bilan har bir mavjud madaniyatning shakllanishi va xarakteri uchun javobgardir, degan gʻoyada yotadi^[3].

Madaniyat iqtisodiy va siyosiy mexanizmlarni belgilaydi degan tushuncha haqida ham gapirish odatiy holdir. Bu gʻoya insoniyat tarixi davomida, qadimgi tsivilizatsiyalardan to hozirgi kungacha koʻplab madaniyatlarda takrorlangan.

1. ↑ "Yenikeev M. I."Psixologicheskiy ensiklopedicheskiy slovar. M., 2010.
2. ↑ Slovar-spravochnik / Per. s angl. K. S. Tkachenko. — M.: FAIR-PRYeSS. Mayk Korduell. 2000.
3. ↑ Diamond, Jared (1997). Guns, Germs, and Steel